30 maart 2021
Hoe maak je een leefomgeving gezonder? Wat is het effect van (meer) groen in de wijk of autoluwe zones? En hoe bevorder je sociale samenhang in de buurt? In de Data- en Kennishub Gezond Stedelijk Leven (DKH GSL) werken kennisinstellingen, overheid, bedrijfsleven én inwoners samen aan een gezonde leefomgeving. Een van de pilots is de stadswijk Cartesius in Utrecht: een autovrije wijk met 2.600 woningen, een school, supermarkt, horeca, diverse andere voorzieningen en een groot, centraal park. Inwoners leven er vijf jaar langer in goede gezondheid, is de ambitie. Roel Vermeulen (Universiteit Utrecht) en Armand Paardekooper Overman (architectenbureau Mecanoo) over het Utrechtse living lab.
‘In Utrecht is het verschil in levensverwachting tussen Overvecht en een gezonde wijk als Tuindorp twaalf jaar. De overheid wil de gezondheidsverschillen tussen wijken verminderen. Overvecht is een hele groene wijk, maar zeker niet de meest gezonde. Blijkbaar werkt het niet om enkel te zorgen voor meer groen in de wijk. Het gaat ook om toegankelijkheid, veiligheid, sociale samenhang en aansluiten bij de behoefte van bewoners in de wijk.’
Leefomgeving gezonder maken
Roel Vermeulen kan uren, vurig over zijn onderzoek vertellen. De hoogleraar Milieu-epidemiologie en Exposoom Analyse bij de faculteit Diergeneeskunde is een van de oprichters van de DKH GSL en heeft een missie: onze leefomgeving gezonder maken. En daarin staat hij duidelijk niet alleen. De tijd lijkt rijp voor een nieuwe fase in de ontwikkeling van stedelijk gebied en ommeland. Want als deze COVID-tijd volgens hem íets duidelijk heeft gemaakt, is het dat leefstructuren belangrijker zijn dan ooit.
Vijftien-minuten-steden
‘In de jaren zeventig bouwden we steden waar mensen in het centrum werkten en woonden in de wijken daaromheen. Wijken werden megasteden, maar nu willen we terug naar kleinschalige wijkstructuren waarin alles wat je nodig hebt, binnen vijftien minuten bereikbaar is – vijftien- minuten-steden. Hoe je een wijk inricht, bepaalt voor een groot deel hoe mensen zich gedragen. Denk aan makkelijk beschikbaar groen, sociale samenhang en gezond voedsel. De ziektelast die direct verband houdt met leefomgeving en milieu, is vier procent. Dat zijn dertienduizend vroegtijdige sterfgevallen per jaar. Tel daar nog bij op dat gedrag voor een groot deel wordt bepaald door onze leefomgeving, dan neemt het belang van leefomgeving alleen maar toe.’
Aandacht voor gezondheid en welzijn
Rond 2030 leeft meer dan tachtig procent van de Nederlandse bevolking in een stedelijke omgeving. Daarom is het zaak snel gebieden te ontwikkelen en nieuwe woningen te realiseren. Met aandacht voor zaken als klimaatverandering, energietransitie en duurzame voedselketens, maar bovenal voor gezondheid en welzijn van de mensen die er wonen, werken en elkaar ontmoeten. Het ontwikkelen en behouden van een gezonde leefomgeving is dan ook van cruciaal belang, aldus de website van de hub. Tot Vermeulens verrassing was de belangstelling om deel te nemen groot. ‘Ik had nooit gedacht dat grote partijen als Mecanoo en Heijmans mee zouden doen en al helemaal niet dat zij al in de eerste maanden op de deur stonden te kloppen. Daar ben ik ontzettend blij mee.’
Hoe maak je een leefomgeving gezonder?
‘Dat kun je doen door individueel gedrag te veranderen, maar we weten dat dit niet zo effectief is’, antwoordt Vermeulen. ‘Beter is het om structuren en beleid te veranderen, zoals een goede fietsinfrastructuur aanleggen of een rookbeleid met accijnzen. Het idee achter de hub is structurele veranderingen aanbrengen. We zien dat daar veel behoefte aan is, bij de bevolking, bij de gemeente Utrecht en ook bij de provincie. Ook ontwikkelaars, bouwbedrijven en architecten/planners vinden gezond stedelijk leven een belangrijk criterium. We weten bijvoorbeeld al veel over luchtkwaliteit, maar over veel andere factoren in de leefomgeving veel minder. Wat gemeenten en provincies nu doen, is vaak niet evidence-based – we kennen de effecten nog niet. Daar komt de wetenschap om de hoek kijken.’
Roel heeft ons geleerd dat luchtkwaliteit en geluid van enorme invloed zijn op je gezondheid"
Masterplan voor nieuwe wijk
Sinds de kick-off in mei 2020, heeft de DKH GSL inmiddels acht projecten gestart. Een daarvan is de nieuwe stadswijk Cartesius in Utrecht, een voormalig bedrijventerrein van de NS dat de hub nu heeft geadopteerd als living lab. MRP en Ballast Nedam Development schreven met architecten van Mecanoo en conceptontwikkelaar Urban Sync in op een tender van de gemeente Utrecht en sleepten de opdracht binnen. Zij ontwikkelden een masterplan voor de wijk Cartesius – vanwege de ligging tussen de Cartesiusweg en het spoor. De realisatie van de nieuwe wijk verloopt in fasen en neemt in totaal acht jaar in beslag.
Brede pallet
Voor Mecanoo is gezondheid en kwaliteit voor mens, dier en milieu bij elk ontwerp het uitgangspunt, niet enkel bij deze wijk, vertelt architect en urban strategist Armand Paardekooper Overman. ‘De insteek van zo’n grootschalige wijk moet echt zijn dat die structureel bijdraagt aan een gezond leven voor iedereen die er woont, werkt of op bezoek komt. Het gaat om het brede pallet, niet enkel wonen, maar ook de voorzieningen, bereikbaarheid en sociaal-economische kansen.’
Mecanoos bureaufilosofie is: people, place, purpose – en ook in díe volgorde. ‘Het is de opgave waar we wereldwijd voor staan met z’n allen. Het is mooi dat we deze ambitie in de wijk Cartesius nog steviger kunnen waarmaken, zeker in samenwerking met de hub, onze partners van de Universiteit Utrecht, RIVM, maar ook lokale ondernemers, TU Delft en Wageningen University & Research.’
Onze droom is dat we uiteindelijk toegaan naar meer gelijkheid voor iedereen"
Elkaar keihard nodig
Er is een transitie gaande en de focus op gezondheid wordt steeds belangrijker, merken zij duidelijk. ‘Dat is een hele interessante ontwikkeling’, vindt Paardekooper Overman. ‘Bouwen we omdat we zoveel woningen moeten bouwen, of omdat we een aantrekkelijke en kwalitatief hoogwaardige stad willen maken waar leefkwaliteit vooropstaat? De markt, overheid, ontwerpers en wetenschappers moeten elkaar echt vinden om dat waar te maken, want dit kan niemand alleen. We hebben elkaar keihard nodig. We moeten alle kennis en kunde bij elkaar brengen, alleen dan kan het lukken.’
Belangrijk is ook dat de gemeente Utrecht gezondheid al lange tijd heeft ingebed in alles wat zij doet, vult Vermeulen aan. ‘Ook bij stedelijke vernieuwingsprojecten staat dit op de radar. Bij burgers was altijd al draagvlak voor het ontwikkelen van een gezonde stad, maar het mooie is dat beleidsmakers en marktpartijen nu ook willen sturen op gezondheid. Als marktpartij kun je je daarmee onderscheiden, naast duurzaamheid. Mecanoo loopt voorop om deze handschoen op te pakken voor dit gebied.’
‘In 2035 zijn er wereldwijd twee miljard mensen zonder dak boven hun hoofd’, zegt Paardekooper Overman. ‘Het is een groot thema om vanuit Cartesius te noemen, maar onze wens, droom en ambitie is dat we uiteindelijk toegaan naar meer gelijkheid voor iedereen. In Nederland zitten onze eigen processen en belangen soms in de weg, maar technisch en financieel kunnen we het. Dat geldt voor veel landen een stuk minder.’
Groene lus rondom
In de stadswijk Cartesius komen zo’n 2.600 woningen. ‘Dat is heel veel’, erkent de ontwerper. ‘We kijken dus ook naar de schaal waarop je elkaar nog ontmoet en dat je je buren kent. Twintig tot dertig appartementen rond een gemeenschappelijke tuin maakt dat mensen nog binding met elkaar hebben, blijkt uit onderzoek van de TU Delft. Verder heeft Roel ons geleerd dat luchtkwaliteit en geluid van enorme invloed zijn op je gezondheid, dus daar hebben we ook aandacht voor. Wereldwijd overlijden zo’n negen miljoen mensen vroegtijdig als gevolg van slechte lucht. Dit gebied ligt dicht bij het spoor en tussen wegen. Het is zo ontworpen dat er een groene lus rondom de hele wijk komt. Daarbinnen komen gebouwen die zijn afgewend van het geluid en het spoor. En middenin komt een mooie, groene oase voor alle woningen, een groot centraal park. Luwte creëren gaat ook over gezondheid en ontspanning. Geluid is een aspect waar vaak niet aan wordt gedacht, maar kan een enorme invloed hebben op je mentale gezondheid.’
Waar liggen de uitdagingen?
‘Deze totaalaanpak is meteen het complexe’, antwoordt hij. ‘Je moet het samen doen, maar ook een lange adem hebben, want we kijken twintig, misschien wel veertig jaar vooruit. Het gaat om de stip op de horizon en de kansen op korte termijn.’
‘Daarom is deze samenwerking zo mooi’, vindt ook Vermeulen. ‘De wetenschap kijkt van nature naar verre punten op de horizon, maar de markt denkt meer vanuit het nu. Dat vraagt een andere manier van werken. Maar ik ben er heilig van overtuigd dat we daarmee uiteindelijk ons lange- termijndoel halen.’ Paardekooper Overman: ‘We weten nog niet precies wat we aan elkaar hebben, maar we brengen al zoveel mogelijk in praktijk en leren al doende.’
Uiteindelijk staan we als wereld voor zo’n enorme opgave, dat het niet bij één wijk of energieneutraal gebouw kan blijven"
Samen werken ze ook aan een stedelijk vernieuwingsproject in Dordrecht. In Leusden loopt een project met Heijmans (Maanwijk). Verder is de hub betrokken bij de Regiodeal Vitale Wijken van de provincie Utrecht. Vermeulen: ‘We zijn echt goed en serieus bezig om een lerend systeem van al die living labs te maken.’
Wat is jullie droom?
De architect zou heel gelukkig worden als deze manier van werken een versnelling en opschaling krijgt. ‘Uiteindelijk staan we als wereld voor zo’n enorme opgave, dat het niet bij één wijk of energieneutraal gebouw kan blijven. We hebben grote stappen te maken. Het is mijn droom, als dat lukt.’
Vermeulen sluit zich daarbij aan. ‘Ik word heel blij als we vanuit de wetenschap kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van stedelijke ontwerpprincipes. Dat we van elkaar leren en samen echt iets kunnen doen aan de grote maatschappelijke vragen. Als we dat bereiken, ben ik enorm tevreden.’
Citizen Science Exposure Science Fysieke Omgeving Luchtkwaliteit Sensoren Urban Planning Voedselomgeving
De omgeving waarin we leven heeft een dominante invloed op onze gezondheid. Het verklaart naar schatting zeventig procent van de chronische ziektelast. Waar we wonen, wat we eten, hoeveel we bewegen, de lucht die we inademen en met wie we omgaan; al deze omgevingsfactoren spelen een rol. De combinatie van deze factoren gedurende de levensloop wordt het exposoom genoemd. Er is algemene (wetenschappelijke) consensus dat meer inzicht in het exposoom de huidige ziektelast zal helpen verklaren en dat het aanknopingspunten biedt voor preventie ...
Lees Meer
